روش اجرایی بین‌المللی انتخاب، ارزیابی و تأیید صلاحیت ممتحنین در صدور گواهی اشخاص (ISO/IEC 17024:2012)

در این روش اجرایی که مبتنی بر استاندارد ISO/IEC 17024:2012 و راهنماهای IAF تدوین شده، معیارها و فرایندهای انتخاب و تأیید صلاحیت ممتحنین (آزمون‌گران) در حوزه‌های بازرسی کالا، ممیزی سیستم‌های مدیریت کیفیت (ISO 9001، ISO 22000)، مسئولین فنی فرآورده‌های خام دامی، و مسئولین تضمین و کنترل کیفیت بیان می‌شود. این فرایند شامل ۷ بخش اصلی زیر است.

1. معیارهای عمومی و فنی انتخاب ممتحنین

معیارهای کلیدی انتخاب ممتحن شامل تحصیلات مرتبط (مثلاً کارشناسی/کارشناسی ارشد در رشته‌ی مرتبط یا گواهینامه‌های حرفه‌ای تخصصی)، سابقه کاری کافی (چندین سال تجربه عملی در حوزه مربوط)، آموزش تخصصی (دوره‌های ممیزی، بازرسی یا آزمون‌سازی) و شایستگی رفتاری (تعهد به اخلاق حرفه‌ای، مهارت ارتباطی، توانایی کار تیمی و بی‌طرفی) استaaa-accreditation.orgaida.ineris.fr. بر اساس بندهای مربوط در ISO/IEC 17024، ممتحنین باید با روش صدور گواهی آشنا باشند و توانایی اجرای صحیح روند آزمون را داشته باشند؛ همچنین در حوزه تخصصی مورد آزمون شایستگی لازم را کسب کرده و به زبان آزمون تسلط کافی داشته باشندnibs.org. به عنوان مثال، مقررات صدور گواهی فرانسوی (NF EN ISO/IEC 17024) بیان می‌کند ممتحنین باید «نهایت آشنایی را با طرح صدور گواهی مربوط، روش‌ها و مستندات آزمون داشته باشند، مهارت لازم در حوزه تخصصی را در اختیار داشته باشند، و در زبان آزمون (نوشتار و گفتار) مسلط باشند»aida.ineris.fr.

تحصیلات مرتبط: دارا بودن مدرک دانشگاهی یا گواهینامه‌های تخصصی در زمینه‌ی مرتبط با حوزه آزمونaaa-accreditation.org.
سابقه کاری: تجربه عملی مستمر در زمینه‌ی مربوط (معمولاً چندین سال)، به طوری که امکان قضاوت حرفه‌ای درباره موضوع آزمون فراهم باشدaaa-accreditation.orgaida.ineris.fr.
آموزش تخصصی: گذراندن دوره‌های آموزشی مرتبط با ممیزی، بازرسی یا آیین آزمون (مثلاً دوره‌های ممیزی سیستم مدیریت کیفیت یا دوره‌های ایمنی و بهداشت در صنایع غذایی) برای تضمین آگاهی از روش‌ها و استانداردهای جاری.
صلاحیت رفتاری: برخورداری از وجدان کاری و بی‌طرفی، توانایی برقراری ارتباط مؤثر با آزمون‌دهندگان، و احترام به مقررات محرمانگی و بی‌طرفیaida.ineris.frnibs.org.

با توجه به این معیارها، فهرست صلاحیت هر ممتحن (برای هر حوزه تخصصی) معمولاً در قالب یک چارچوب شایستگی مستندسازی می‌شود که مهارت‌های مورد انتظار را تشریح می‌کند.

2. ارزیابی اولیه و تأیید صلاحیت ممتحن (مطابق ISO/IEC 17024 و راهنماهای IAF)

مرحله‌ نخست شامل بررسی مدارک و اطلاعات اولیه متقاضی ممتحنی است. گواهی‌دهنده باید سوابق تحصیلی، گواهی‌نامه‌ها و تجربه کاری متقاضی را مورد بررسی قرار داده و اطمینان یابد که شرایط پایه را دارد. در این مرحله ممکن است مصاحبه تخصصی، آزمون علمی یا حتی مشاهده کار وی در آزمون‌های آزمایشی انجام شود. همچنین، از ممتحنین جدید درخواست می‌شود تا یک تعهدنامه کتبی را امضا کنند که مفاد مربوط به محرمانگی، بی‌طرفی و عدم تعارض منافع را در بر داردnibs.org. بدین ترتیب ممتحن موظف می‌شود استانداردها و قوانین آزمون را رعایت کند.

طبق الزامات ISO/IEC 17024، گواهی‌دهنده باید شرح وظایف و صلاحیت‌های ممتحنین را مستندسازی کند (بند 6.2.3.1)nibs.org و سازوکارهای لازم برای اطمینان از صلاحیت مداوم ایشان را تعریف نماید. در عمل، شرایط “تأیید صلاحیت” ممتحن شامل معیارهای فوق (تحصیلات، تجربه، آموزش و تعهدات رفتاری) و نیز واجد بودن متقاضی در دوره‌های آموزشی پایه ISO/IEC 17024 یا دوره‌های مربوط استaaa-accreditation.org. به این ترتیب، پس از ارزیابی اسناد و مصاحبه یا آزمون اولیه، گواهی‌دهنده نسبت به صلاحیت اولیه متقاضی تصمیم‌گیری کرده و در صورت مثبت بودن، وی را به عنوان ممتحن قبول می‌کند.

3. فرآیند آموزش، همراهی با ممتحن ارشد، ارزیابی عملکرد و تأیید نهایی

پس از تأیید اولیه، ممتحن جدید باید تحت یک برنامه آموزشی مرحله‌ای قرار گیرد. این برنامه معمولاً شامل موارد زیر است:

آموزش تئوری و رویه‌های آزمون: دوره‌های آموزشی درباره استاندارد ISO/IEC 17024، روش‌های ایجاد سوال، روال‌های برگزاری آزمون و ابزارهای ارزیابی، جهت اطمینان از درک کامل از فرآیند صدور گواهی.
کارورزی همراه با ممتحن ارشد: ممتحن جدید در چند دوره آزمون واقعی به عنوان ناظر یا همراه ممتحن ارشد شرکت می‌کند تا نحوه اجرا، سوال‌پرسش و اخذ نتایج را به صورت عملی مشاهده و تمرین نماید.
ارزیابی عملکرد: در حین دوره‌های کارورزی، کارایی ممتحن جدید توسط مسئولان فنی یا ممتحنین ارشد ارزیابی می‌شود. بازخورد کتبی یا شفاهی در خصوص نحوه طرح سوال، قضاوت امتیازدهی و تعامل با آزمون‌دهندگان به وی ارائه شده و در صورت لزوم آموزش تکمیلی صورت می‌گیرد.
تأیید نهایی صلاحیت: پس از طی موفقیت‌آمیز دوره کارورزی و اثبات توانمندی (هم از نظر فنی و هم رعایت اصول اخلاقی و بی‌طرفی)، ممتحن جدید به عنوان ممتحن تمام‌وقت تأیید نهایی می‌شود.

گواهی‌دهنده باید اطمینان یابد که ممتحنان خود از آموزش کافی برخوردارند و صلاحیت آنان را به صورت مستمر توسعه می‌دهدaaa-accreditation.org. به عنوان مثال، تعهدات دوره‌ای برای شرکت در کارگاه‌های تازه‌های استاندارد یا آزمون‌سازی، بخشی از این برنامه آموزشی در نظر گرفته می‌شود تا دانش و مهارت ممتحن همگام با تغییرات بروز شود.

4. حفظ صلاحیت، ارزیابی دوره‌ای و آموزش‌های مستمر ممتحنین

پس از تأیید ممتحن، باید برنامه‌ای برای حفظ و به‌روزرسانی صلاحیت وی وجود داشته باشد. در این زمینه گواهی‌دهنده اقدامات زیر را انجام می‌دهد:

ارزیابی دوره‌ای عملکرد: به طور منظم (مثلاً سالانه یا پس از هر چند آزمون)، عملکرد ممتحنین بررسی می‌شود. این بررسی می‌تواند شامل مرور نمونه سوالات طرح‌شده، بازبینی نحوه امتیازدهی و تحلیل نتایج آزمون‌ها باشد. همچنین با جمع‌آوری بازخورد از آزمون‌دهندگان می‌توان میزان رضایت و عدالت فرآیند سنجش را اندازه‌گیری کردaaa-accreditation.org.
نظارت و بازخورد مستمر: ممتحنین ممکن است در برخی آزمون‌ها به صورت متقابل نظارت شوند یا فرم‌های ارزیابی عملکرد از سوی اعضای کمیته تخصصی یا همکاران تکمیل گردد. در صورت مشاهده کاستی، اقدامات اصلاحی (مثلاً آموزش مجدد یا بازآموزی) انجام می‌شودeas-eth.orgaaa-accreditation.org.
آموزش تکمیلی و توسعه مهارت: ممتحنین ملزم به شرکت در دوره‌های آموزشی مرتبط با حوزه تخصصی و به‌روزرسانی‌های استاندارد هستند تا دانش فنی‌شان بروز بماند. این آموزش‌های مستمر بخشی از الزامات صلاحیت حرفه‌ای (CPD) محسوب می‌شودaaa-accreditation.org.
تدوین اسناد نگهداری صلاحیت: گواهی‌دهنده باید مستند کند که ممتحن طی دوره کاری خود چقدر در آزمون‌ها مشارکت داشته و چه آموزش‌هایی گذرانده است. این سوابق برای تصمیم‌گیری در خصوص تمدید یا بازنگری صلاحیت استفاده می‌شود.

به علاوه، رعایت تضاد منافع از جمله موارد مورد توجه است. برای مثال، ISO/IEC 17024 تصریح می‌کند که «ممکن است یک ممتحن تا دو سال پس از آموزش یک کاندیدا حق ارزیابی وی را نداشته باشد» تا بی‌طرفی آزمون حفظ شودnibs.org.

5. الزامات بی‌طرفی، تعارض منافع و استقلال ممتحن

حفظ بی‌طرفی و استقلال در نقش ممتحن از اصول بنیادین استاندارد ISO/IEC 17024 است. بر این اساس، باید موارد زیر رعایت شود:

اعلام تضاد منافع و تعهد به بی‌طرفی: ممتحنین باید هرگونه روابط یا منافع احتمالی که می‌تواند بی‌طرفی آنها را به خطر اندازد اعلام کنند. بسیاری از CBها از ممتحنین می‌خواهند توافق‌نامه محرمانگی و بی‌طرفی امضا کنندnibs.org.
انتخاب مستقل ممتحنین: فرایند انتخاب و انتصاب ممتحن باید به گونه‌ای باشد که از انتساب افراد با منافع شخصی یا سازمانی جلوگیری شود. به عنوان مثال، در مقررات فرانسوی تأکید شده ممتحن «خالی از هرگونه منافع متعارض با آزمون‌دهندگان باشد و اصول محرمانگی را رعایت کند»aida.ineris.fr.
اقدامات در صورت تضاد منافع: ISO/IEC 17024 الزامی می‌کند که در صورت بروز تضاد منافع احتمالی (مثلاً آشنایی قبلی با کاندیدا) تدابیری اتخاذ شود تا محرمانگی و عدالت آزمون خدشه‌دار نشودnibs.org. این تدابیر می‌تواند شامل تعیین ممتحن جایگزین یا نظارت بیشتر باشد.
حفظ استقلال از آموزش و مشاوره: در صورتی که سازمان آزمون‌دهنده خدمات آموزشی نیز ارائه می‌کند، نباید نتیجه آزمون تحت تأثیر این خدمات قرار گیرد و راهنماهای استاندارد، جداسازی کامل فعالیت‌های آزمون و آموزش را توصیه می‌نمایندnibs.org.
پرهیز از اعطای امتیاز به واسطه سابقه کاری: گواهی‌دهنده باید اطمینان حاصل کند که هیچ عاملی (مانند ارتباط مالی یا سازمانی) امتیاز دادن توسط ممتحن را تحت تأثیر قرار نمی‌دهدaaa-accreditation.org.

در مجموع، ممتحنین باید نشان دهند که در تصمیم‌گیری‌های خود بی‌طرف هستند و هرگونه تعارض منافع را حذف یا مدیریت می‌کنندaida.ineris.fraaa-accreditation.org. به این ترتیب، نتایج آزمون برای تمامی کاندیداها عادلانه و معتبر باقی می‌ماند.

6. مراجع بین‌المللی

ایجاد این روش اجرایی مبتنی بر استانداردهای بین‌المللی و تجربیات کشورهای توسعه‌یافته است. در تدوین الزامات فوق، به بندهای مرتبط ISO/IEC 17024:2012 و راهنماهای IAF استناد شده است. برای مثال، استانداردهای اروپایی و آمریکایی در زمینه صدور گواهی اشخاص (مانند مستندات فرانسهaida.ineris.fr و راهنمای AAA) بر ضرورت آموزش و تجربه کافی ممتحنین تأکید دارندaaa-accreditation.org. همچنین، مفاد ISO/IEC 17024 و تفسیرهای IAF در منابع معتبری مانند دستورالعمل‌های ANAB و NIBS مورد بررسی قرار گرفته استnibs.orgaaa-accreditation.org.

7. پیوست‌ها

در انتهای این دستورالعمل، فرم‌ها و چک‌لیست‌های مرتبط تهیه و ضمیمه می‌شود. پیوست‌های پیشنهادی عبارتند از:

فرم ارزیابی ممتحن: شامل معیارهای تخصصی و رفتاری برای نمره‌دهی و ثبت مشاهدات ارزیابی عملکرد آزمون‌دهنده.
چک‌لیست صلاحیت ممتحن: برای بررسی اسناد و مولفه‌های صلاحیت (تحصیلات، تجربه، آموزش‌های گذرانده و تعهدنامه‌ها).
ساختار شایستگی (ماتریس شایستگی) ممتحن: فهرستی از مهارت‌ها و دانش‌های کلیدی مورد انتظار در هر حوزه تخصصی (مثلاً مباحث فنی، الزامات استاندارد مربوط، روش‌های آزمون) که ملاک ارزیابی و توسعه حرفه‌ای ممتحن است.

این پیوست‌ها باید بر اساس نیاز خاص هر حوزه و با رعایت استانداردهای بین‌المللی تهیه و به‌روز شوند.

منابع: استاندارد ISO/IEC 17024:2012 و راهنماهای IAF/ILAC مرتبطnibs.orgaaa-accreditation.orgaida.ineris.frnibs.org.

ISO/IEC 17024، ISO/IEC 17020، ISO/IEC 17025، و راهنماهای IAF/ILAC تعریف می‌شوند. این شاخص‌ها برای پایش، ارتقاء و تضمین کیفیت عملکرد ارزیابان در فرآیندهای گواهی‌نامه‌دهی، آزمون، بازرسی و ممیزی استفاده می‌شوند:

1. نرخ دقت ارزیابی‌ها (Assessment Accuracy Rate)

✅ تعریف: درصد ارزیابی‌هایی که توسط ناظر مستقل یا بازنگری فنی به عنوان “صحیح و بدون اشکال” تأیید شده‌اند.
📊 فرمول محاسبه:

$نرخ دقت ارزیابی‌ها = (\frac{تعداد ارزیابی‌های صحیح}{کل ارزیابی‌ها}) \times ۱۰۰$

🎯 هدف: بالاتر از ۹۵٪ در حوزه‌های حساس (مانند دارو، غذا، تجهیزات برقی).

2. زمان پاسخگویی به درخواست‌ها (Response Time to Requests)

✅ تعریف: میانگین زمانی که ارزیاب برای آغاز و تکمیل فرآیند ارزیابی پس از دریافت درخواست صرف می‌کند.
📊 فرمول محاسبه:

$زمان پاسخگویی = \frac{\sum زمان‌های پاسخگویی}{تعداد کل درخواست‌ها}$

🎯 هدف: زیر ۳ روز کاری برای ارزیابی‌های معمول و زیر ۲۴ ساعت برای موارد اولویت‌دار.

3. میزان رضایت مشتری (Customer Satisfaction Rate)

✅ تعریف: درصد پاسخ‌های مثبت مشتریان (در پرسش‌نامه یا نظرسنجی‌های رسمی) در خصوص عملکرد ارزیاب.
📊 فرمول محاسبه:

$میزان رضایت مشتری = (\frac{تعداد پاسخ‌های مثبت}{کل پاسخ‌ها}) \times ۱۰۰$

🎯 هدف: بالاتر از ۹۰٪ در سه‌ماهه اخیر.

4. نرخ شناسایی عدم انطباق (Nonconformity Identification Rate)

✅ تعریف: نسبت تعداد عدم انطباق‌های واقعی کشف‌شده توسط ارزیاب نسبت به کل بازرسی‌ها/ممیزی‌ها.
📊 فرمول:

$نرخ شناسایی عدم انطباق = (\frac{تعداد موارد عدم انطباق معتبر}{کل ارزیابی‌ها}) \times ۱۰۰$

🎯 هدف: متناسب با ماهیت حوزه؛ پایین بودن آن الزاماً به معنای خوب بودن نیست.

5. رعایت زمان‌بندی و ددلاین‌ها (On-time Delivery Rate)

✅ تعریف: درصد ارزیابی‌هایی که طبق زمان‌بندی اعلام‌شده بدون تأخیر انجام شده‌اند.
📊 فرمول:

$نرخ تحویل به‌موقع = (\frac{ارزیابی‌های انجام‌شده در موعد مقرر}{کل ارزیابی‌ها}) \times ۱۰۰$

🎯 هدف: حداقل ۹۵٪ در هر فصل.