اصل ششم: مدیریت اثر بر جمعیت‌های حیات‌وحش و تنوع زیستی محلی

روش اجرایی: مدیریت اثر بر جمعیت‌های حیات‌وحش و تنوع زیستی محلی

کد سند:QMS-PRO-PRIN007
عنوان: Management of Impacts on Wildlife Populations, Natural Habitat, and Ecosystem Function
مرجع: WOAH Terrestrial Code (Chapter 7.4, 7.5, 7.6) – ISO 14001:2015 – ISO 26000 – FAO Biodiversity Guidelines – National Environmental Regulations

نویسنده: دکتر علیرضا مسعودنیا

یازنگری: 01

---

1. هدف (Purpose)

این روش اجرایی با هدف پیشگیری، کاهش و جبران اثرات منفی فعالیت‌های تولیدی و صنعتی بر جمعیت‌های حیات‌وحش، زیستگاه‌های طبیعی و کارکرد بوم‌سامانه‌ها تدوین شده است.
هدف نهایی، حفظ تعادل اکولوژیک، ارتقای سلامت حیوانات و انسان و پایداری منابع طبیعی در چارچوب ارزیابی انطباق پایش سلامت آسیاست.

---

2. دامنه کاربرد (Scope)

این روش برای کلیه واحدهای دارای زنجیره تولید دامی و شیلاتی تحت پوشش طرح‌های Type 5 PSA (از جمله مرغ مادر، جوجه‌کشی، مزرعه، کشتارگاه، کارخانه خوراک، مراکز فرآوری و توزیع) اجرا می‌شود.
شامل:

• زیستگاه‌های اطراف مزارع، حوضچه‌ها و کشتارگاه‌ها

• جمعیت‌های پرندگان، پستانداران کوچک، آبزیان، و حشرات گرده‌افشان

• منابع آب و پوشش گیاهی بومی

---

3. تعاریف کلیدی (Definitions)

• بوم‌سامانه (Ecosystem): واحدی متشکل از موجودات زنده و عوامل غیرزنده که در تعامل متقابل هستند.

• تنوع زیستی محلی (Local Biodiversity): مجموعه گونه‌های گیاهی و جانوری بومی در شعاع اثر فعالیت تولیدی.

• ارزیابی اثرات زیست‌محیطی (EIA): فرایند شناسایی، تحلیل و پایش اثرات احتمالی فعالیت‌ها بر محیط زیست.

• جبران اکولوژیک (Ecological Offset): اقدامات جبرانی جهت احیای زیستگاه یا ایجاد فضای طبیعی معادل.

---

4. مسئولیت‌ها (Responsibilities)

---

5. الزامات اجرایی (Operational Requirements)

5.1. شناسایی و ارزیابی اثرات

• شناسایی گونه‌های حساس، مناطق تخم‌گذاری، مهاجرت و مسیرهای حیاتی.

• ارزیابی اثرات مستقیم (نویز، فاضلاب، تردد) و غیرمستقیم (تغییر زیستگاه، مصرف منابع).

• استفاده از چک‌لیست PSA–FRM–ECO–01 در ممیزی اولیه.

5.2. پیشگیری و کنترل اثرات

• حفظ نوار سبز حداقل 10 متر بین فعالیت صنعتی و زیستگاه طبیعی.

• ممنوعیت دفع پساب، کود یا پسماند در آب‌های سطحی یا تالاب‌های طبیعی.

• کنترل روشنایی شبانه در مزارع برای جلوگیری از اختلال زیستی پرندگان.

• استفاده از سیستم تهویه و مدیریت بو جهت کاهش فرار آمونیاک.

5.3. جبران و احیا (Mitigation & Restoration)

• در صورت تخریب بخشی از زیستگاه، احیای معادل یا بیشتر از آن در محدوده مجاور.

• کاشت گونه‌های بومی سازگار با اکوسیستم محلی.

• گزارش سالانه «برنامه جبران اکولوژیک» در PSA–REP–ECO–02.

5.4. پایش و سنجش

• پایش فصلی با شاخص‌های زیستی (Biodiversity Index, Shannon–Weaver).

• ثبت گونه‌های مشاهده‌شده در فرم PSA–FRM–ECO–03.

• مقایسه تغییرات سالانه و تحلیل روند اثرات.

5.5. آموزش و آگاهی

• آموزش کارکنان درباره رفتار با حیات‌وحش و گزارش مشاهده گونه‌های آسیب‌دیده.

• تدوین دستورالعمل رفتار مسئولانه در محیط طبیعی (PSA–GUIDE–ECO–04).

---

6. مدارک و سوابق (Records and Documents)

---

7. شاخص‌های کلیدی عملکرد (KPIs)

---

8. پیوست‌ها (Annexes)

• پیوست A: نقشه مناطق حساس زیست‌محیطی (GIS)

• پیوست B: چک‌لیست ممیزی اکولوژیک

• پیوست C: فرم ثبت گونه‌های شاخص

• پیوست D: الگوی برنامه احیا و جبران (Ecological Restoration Plan

  پیوست A — نقشه مناطق حساس زیست‌محیطی (GIS Map of Sensitive Areas) 
  هدف: شناسایی محدوده‌های زیست‌محیطی دارای ارزش بالا برای حفاظت.
  شرح:

  • نقشه GIS با لایه‌های زیر تهیه می‌شود:

    1. محدوده فیزیکی واحد تولیدی و شعاع اثر (۲ کیلومتر اطراف).

    2. منابع آب سطحی و زیرزمینی، مسیر جریان پساب، زهکش‌ها.

    3. پوشش گیاهی بومی و مناطق تجمع گونه‌های شاخص.

    4. مناطق حفاظت‌شده و مسیرهای مهاجرت پرندگان.

  • داده‌ها از سازمان محیط‌زیست، WOAH و مرکز GIS PSA جمع‌آوری می‌شوند.

  • نقشه به‌صورت دیجیتال با کد QR در پرونده ممیزی پیوست می‌گردد.

  ---

  📘 پیوست B — چک‌لیست ممیزی اکولوژیک (Ecological Audit Checklist)

  
  هدف: ممیزی میزان رعایت الزامات زیست‌محیطی در واحدهای زنجیره تولید.
  ساختار:

  ردیف	شاخص ارزیابی	معیار انطباق	بله/خیر	توضیحات بازرس
  1	وجود نوار سبز حفاظتی	حداقل 10 متر	☐
  2	کنترل پساب و فاضلاب	تخلیه صفر در محیط طبیعی	☐
  3	نور مصنوعی شبانه کنترل‌شده	سیستم زمان‌بندی‌شده	☐
  4	گونه‌های در معرض خطر در منطقه	شناسایی و مستندسازی شده‌اند	☐
  5	برنامه احیای زیستگاه	تصویب و اجرا شده	☐
  6	ثبت پایش‌های فصلی	فرم PSA–FRM–ECO–03 تکمیل‌شده	☐

  ارزیابی نهایی:

  امتیاز انطباق ≥ 85% = سطح A، بین 70–84% = سطح B، کمتر از 70% = عدم انطباق نیازمند CAPA

  ---

  📘 پیوست C — فرم ثبت گونه‌های شاخص (Indicator Species Log)

  
  هدف: مستندسازی مشاهده گونه‌های کلیدی و حساس در محدوده فعالیت واحد.
  فرم ثبت:

  تاریخ	نام گونه	نام علمی	وضعیت حفاظتی	محل مشاهده	تعداد	توضیحات

  • گونه‌های تحت حفاظت طبق فهرست IUCN، WOAH و سازمان محیط‌زیست ایران مشخص می‌شوند.

  • گزارش سالانه در قالب PSA–REP–ECO–02 به دفتر مرکزی ارسال می‌گردد.

  ---

  📘 پیوست D — الگوی برنامه احیا و جبران (Ecological Restoration & Offset Plan)

  
  هدف: طراحی برنامه‌های جبرانی در صورت آسیب به اکوسیستم محلی.
  محتوا:

  1. شرح محل آسیب‌دیده: موقعیت، مساحت، نوع زیستگاه

  2. تحلیل علت آسیب: فعالیت انسانی، پساب، تغییر کاربری، غیره

  3. اقدامات جبرانی:

     • کاشت گونه‌های بومی (حداقل سه گونه در هر هزار مترمربع)

     • احداث نوار سبز جدید یا تالاب مصنوعی

     • بازسازی مسیر زهکشی یا کانال طبیعی

  4. زمان‌بندی و مسئولیت: جدول زمانی اجرای احیا، پیمانکار، بازرس PSA

  5. شاخص ارزیابی موفقیت: درصد استقرار گیاهان، بازگشت حیات‌وحش، کیفیت آب/خاک

  ---

  📘 پیوست E — مدل ارزیابی اثرات اکولوژیک (Environmental Impact Model)

  شرح:
  مدلی مبتنی بر امتیازدهی چندمعیاره جهت سنجش سطح اثر بر اکوسیستم.
  فرمول نمونه:

  $$EIS=(0.3\times WQ)+(0.3\times BDI)+(0.2\times HQ)+(0.2\times LUI)$$

  که در آن:

  • WQ: کیفیت آب (Water Quality Index)

  • BDI: شاخص تنوع زیستی (Biodiversity Diversity Index)

  • HQ: سلامت زیستگاه (Habitat Quality)

  • LUI: شدت کاربری زمین (Land Use Intensity)

  تفسیر:

  امتیاز EIS	تفسیر	اقدام لازم
  0.80–1.00	وضعیت اکولوژیک عالی	پایش دوره‌ای
  0.60–0.79	وضعیت پایدار	اصلاح جزئی
  0.40–0.59	وضعیت پرخطر	اجرای طرح جبرانی
  <0.40	بحران اکولوژیک	توقف فعالیت و احیا فوری