راهنمای انتخاب و ارزیابی صلاحیت ممیزان و تیم فنی ISO 9001/ISO 22000

معیارهای عمومی و تخصصی انتخاب ممیزان

• تحصیلات و دانش فنی: ممیزان باید دارای تحصیلات دانشگاهی یا معادل تجربی مرتبط با حوزه‌های صنایع غذایی، کشاورزی، دامپروری یا مدیریت کیفیت باشند. برای مثال، داشتن مدرک در مهندسی صنایع غذایی، علوم تغذیه، دامپزشکی یا رشته‌های مشابه از اولویت‌ها محسوب می‌شودiaf.nuiaf.nu.

• سابقه کار و تجربه ممیزی: تجربه عملی در صنایع مرتبط (مانند خط تولید مواد غذایی، فرآوری دام، رستوران یا مدیریت فروشگاه‌های زنجیره‌ای) و سابقه شرکت در پروژه‌های مدیریت کیفیت یا ایمنی غذا ضروری است. معمولاً حداقل ۳–۴ سال تجربه کاری مرتبط یا گذراندن دوره‌ی ممیزی داخلی/خارجی مورد نیاز استiaf.nu.

• دوره‌های آموزشی رسمی: گذراندن دوره‌های آموزشی استاندارد در ممیزی سیستم‌های مدیریت (مانند دوره «ممیز ارشد ISO 9001/ISO 22000») و دوره‌های تخصصی HACCP و برنامه‌های پیش‌نیاز (PRP) برای ایمنی غذا الزامی است. آموزش‌های رفتار حرفه‌ای (ارائه گزارش، ارتباطات) نیز اهمیت دارد.

• صلاحیت‌های رفتاری: برخورداری از توانایی ارتباطی، منضبط بودن، بی‌طرفی و تعهد اخلاقی برای انجام وظایف ممیزی ضروری است. تمام پرسنل باید از تأثیرگذاری فشارهای تجاری و تعارض منافع به دور باشند (اصل بی‌طرفی در ISO/IEC 17021-1)cdn.standards.iteh.aicdn.standards.iteh.ai.

• مهارت‌های تکمیلی: آشنایی با زبان انگلیسی (جهت مطالعه مستندات بین‌المللی)، آشنایی با فنون ممیزی (طراحی چک لیست، تکنیک‌های پرسشگری) و تجربه کار تیمی از مزایای ارزنده هستند.

ارزیابی اولیه صلاحیت (ISO/IEC 17021-1 و ISO 22003-1)

• بازبینی اسناد و مصاحبه: مطابق بند 7.1 استاندارد ISO/IEC 17021-1، پس از اعلام آمادگی، صلاحیت اولیه متقاضی از طریق بررسی سوابق کاری و آموزشی و آزمون‌های دانش تخصصی مورد ارزیابی قرار می‌گیرد. برای ممیزی FSMS نیز ISO 22003-1 تأکید می‌کند که دانش فرد در حوزه ایمنی غذا و کنترل مخاطرات ارزیابی شودcdn.standards.iteh.ai.

• مطابقت با ضوابط استاندارد: ارزیابی اولیه باید تضمین کند که ممیزان الزامات عمومی استاندارد 17021-1 را دارا هستند. به‌طور خاص، باید اصول ممیزی، استانداردهای مربوط (ISO 9001, ISO 22000) و رویه‌های سازمان گواهی‌دهنده را بیاموزند و بتوانند به درستی به کار گیرندcdn.standards.iteh.ai.

• تعیین حوزه فنی مناسب: با توجه به حوزه فعالیت سازمان مشتری (صنایع غذایی، دام، رستوران، خرده‌فروشی و غیره)، باید بررسی شود که ممیز دارای دانش فنی مرتبط با همان حوزه باشد. استاندارد ISO 22003-1 تأکید دارد که صلاحیت ممیزان باید بر اساس دسته‌بندی‌های ضمیمه A تعیین شودzakon.isu.net.uazakon.isu.net.ua.

• آزمون‌های کاربردی: در برخی روش‌ها، امکان برگزاری آزمون کتبی یا مشارکت تحت نظارت در یک ممیزی واقعی برای تأیید عملی توانایی‌های ممیز در نظر گرفته می‌شود. به‌طور کل، گواهی‌دهنده باید اثربخشی روش‌های ارزیابی صلاحیت را مطابق بند 7.1.3 استاندارد ISO 17021-1 نشان دهدcdn.standards.iteh.ai.

شایستگی‌های خاص (ضمیمه A و C استاندارد ISO 22003-1:2022)

• طبقه‌بندی زنجیره غذایی (Annex A): جدول A.1 در ضمیمه A استاندارد ISO 22003 دسته‌بندی جامع زنجیره غذایی را ارائه می‌دهد (از مرحله تولید اولیه تا خدمات غذایی، خرده‌فروشی و خدمات پشتیبان)zakon.isu.net.ua. ممیز باید قادر باشد سازمان مورد ممیزی را طبق این دسته‌بندی‌ها طبقه‌بندی کند.

• عوامل خطر و الزامات قانونی: ضمیمه C (جدول C.1) توانایی‌های مورد نیاز را مشخص می‌کند. به‌عنوان مثال، توانایی شناسایی PRPها (برنامه‌های پیش‌نیاز ایمنی غذا)، خطرات ایمنی غذا و الزامات قانونی مربوط به دسته زنجیره غذایی مربوطهzakon.isu.net.ua. همچنین ممیز باید بتواند عوامل فصلی، اجتماعی-فرهنگی و سایر شرایط محیطی خاص هر دسته را تشخیص دهدzakon.isu.net.ua.

• ارزیابی پیچیدگی سازمان: ممیز باید امکان ارزیابی پیچیدگی فرایندهای سازمان (میزان یکپارچگی فرایندها، چندسایت بودن فعالیت‌ها و غیره) را داشته باشد. به‌عنوان نمونه، ضمیمه C به نیاز ممیز به توانایی تعیین پیچیدگی فعالیت‌های سازمان و محاسبه مدت‌زمان ممیزی با توجه به تغییرات ریسک اشاره می‌کندzakon.isu.net.ua.

• مهارت‌های ممیزی مرتبط: طبق ضمیمه C، ممیز ارشد باید مهارت‌های رهبری تیم و گزارش‌نویسی قوی داشته باشد. مهارت‌های استاندارد ممیزی (مانند تبادل اطلاعات مؤثر، اعمال اصول ممیزی مستند) و درک اصطلاحات و رویه‌های عمومی کسب‌وکار و استاندارد ISO 22000 نیز از اهمیت برخوردارند (Annex C)zakon.isu.net.uazakon.isu.net.ua.

ساختار صلاحیت بر حسب حوزه‌های فنی و گروه‌های محصول (IAF MD 16)

• خوشه‌بندی حوزه‌ها (Clusters): راهنمای IAF MD 16 دسته‌های زنجیره غذایی را در خوشه‌های کلی قرار می‌دهد. به‌عنوان نمونه، خوشه «کشاورزی» شامل بخش‌های A و B، «تولید و خوراک دام» بخش‌های C و D، «خدمات غذایی» بخش E، «خرده‌فروشی و حمل‌ونقل» F+G و «خدمات پشتیبان» (مانند تامین مواد اولیه، ضایعات و غیره) بخش H+I+J می‌شوندiaf.nu. این خوشه‌بندی‌ها برای پوشش دامنه صلاحیت در ممیزی و ارزیابی شایستگی استفاده می‌شوند.

• پوشش نواحی فنی: ارزیابی صلاحیت باید برای هر خوشه محصولی به‌طور جداگانه انجام شود. مطابق IAF MD 16، هنگامی که قصد اعتباردهی یا گسترش دامنه گواهی در یک خوشه وجود دارد، حداقل یک ممیزی شاهد در آن خوشه باید انجام شودiaf.nu.

• لیست صلاحیت فنی: گواهی‌دهنده (Certification Body) باید برای هر زیرشاخه محصول فهرستی از ممیزان ماهر داشته باشد. طبق MD 16، CB باید اطمینان دهد که در هر زیرشاخه حداقل یک ممیز شایسته (با معیارهای فنی مشخص) وجود داردiaf.nu. همچنین فرآیندی برای حفظ و به‌روز نگه داشتن این فهرست لازم است تا فقط زیرشاخه‌هایی دارای ممیز واجد شرایط در دامنه گواهی معرفی شوندiaf.nu.

• معیارهای تخصصی: CB ملزم است معیارهای تخصصی (Technical Criteria) برای شایستگی پرسنل در هر زیرشاخه تعریف کندiaf.nu. این معیارها باید به توانایی‌های اعلام‌شده در Annex C استاندارد 22003 مرتبط بوده و دانش و مهارت‌های فنی لازم (مانند آنچه در بند قبلی ذکر شد) را پوشش دهند.

فرآیند آموزش، نظارت میدانی و حفظ صلاحیت ممیزان

• آموزش ابتدایی: پس از انتخاب اولیه، ممیزان جدید باید در دوره‌های تئوری استاندارد (مثل ممیزی داخلی ISO 9001/ISO 22000، HACCP، GMP) شرکت کنند. سپس با همراهی و آموزش میدانی (همراهی با ممیز ارشد در یک یا چند ممیزی واقعی) تجربه عملی کسب می‌کنند.

• ارزیابی عملکرد: پس از آموزش و تمرین، عملکرد ممیز در زمینه انتخاب آزمونه‌ها، اجرای ممیزی و گزارش‌نویسی ارزیابی می‌شود. ممیزان باید بتوانند الزامات ممیزی را به‌درستی اجرا کرده و در جلسات اختتامیه آماده ارائه یافته‌ها باشند. CB معمولاً ممیزی‌های شاهد (Witness Audit) توسط ممیزان ارشد یا ناظران حرفه‌ای را برای تائید نهایی صلاحیت اجرا می‌کند.

• تأیید نهایی صلاحیت: پس از موفقیت در فاز آموزشی و عملی، ممیز توسط CB به‌عنوان «ممیز مصوب» تایید می‌شود و شماره شناسایی یا گواهی‌نامه صلاحیت دریافت می‌کند. از آن پس، ممیز مجاز است به‌طور مستقل در ممیزی‌ها شرکت کند.

• حفظ و ارتقای صلاحیت: ممیزان باید به صورت مداوم دانش و مهارت خود را به‌روز کنند. به عنوان نمونه، گواهی‌دهنده وظیفه دارد حداقل سالانه دوره‌های تکمیلی و آموزش ضمن‌خدمت (CPD) برای ممیزان را فراهم کند (مثلاً کمینه ۸ ساعت فعالیت آموزشی در سال)iaf.nu. همچنین ممیزان باید در جریان تغییرات مقررات و تکنولوژی‌های نوین صنایع غذایی قرار گیرند. مطابق مستندات IAF، CB باید با آموزش‌های منظم و تشویق به CPD، «حفظ دانش و مهارت ممیزان» را تضمین نمایدiaf.nu.

الزامات ویژه: ممیز مستقل، سرممیز و کارشناس فنی

• ممیز مستقل (امانتدار): ممیز مستقل باید از تضاد منافع دور باشد؛ یعنی وابستگی سازمانی به مشتری نداشته و در دو سال اخیر مشاوره یا خدمات مدیریت کیفیت به او ارائه نکرده باشدcdn.standards.iteh.ai. طبق ISO/IEC 17021-1، هر شخصی که در دو سال گذشته خدمات مشاوره‌ای ارائه داده، نباید در ممیزی همان مشتری شرکت کندcdn.standards.iteh.ai.

• سرممیز (Lead Auditor): سرممیز علاوه بر صلاحیت‌های فنی ممیز معمول، توانایی هدایت تیم ممیزی را دارد. او دوره‌های پیشرفته ممیزی (Lead Auditor Training) را گذرانده و تجربه رهبری تعداد مشخصی ممیزی (به‌عنوان ممیز مسئول تیم) را داراست. سرممیز مسئول برنامه‌ریزی، توزیع نقش‌ها و تصمیم‌گیری نهایی در ممیزی است.

• کارشناس فنی (Technical Expert): کارشناس فنی، تعریفی رسمی در استاندارد ISO/IEC 17021-1 دارد: «شخصی که دانش یا تخصص خاصی را به تیم ممیزی ارائه می‌دهد»cdn.standards.iteh.ai. این افراد معمولاً در موضوعات فنی پیچیده (مثلاً فرآیندهای خاص تولید یا مسائل دامپزشکی) تخصص دارند و به تشخیص مسائل فنی کمک می‌کنند، اما لزوماً ممیزی را مستقل به پیش نمی‌برند. کارشناس فنی باید دانش عمیق در حوزه خود داشته و با روش‌های ممیزی آشنا باشد تا بتواند نقش مشاوره‌ای مؤثر ایفا کندcdn.standards.iteh.ai.

  فرم پایش ماهانه شاخص‌های عملکرد ممیزان و کارشناسان فنی مطابق استاندارد ISO/IEC 17021  بر اساس  شاخص‌های تخصصی زیر پر می شود:

  • نرخ دقت یافته‌های ممیزی

  • مدت زمان نهایی شدن گزارش ممیزی

  • میزان رضایت مشتری از تیم ممیزی

  • نرخ شناسایی عدم انطباق واقعی

  • رعایت زمان‌بندی ممیزی و گزارش‌دهی

  ماه	نرخ دقت یافته‌های ممیزی (%)	مدت زمان نهایی شدن گزارش (روز)	میزان رضایت مشتری از تیم ممیزی (%)
  July
  August
  September
  October
  November
  December

  فرم پایش ماهانه شاخص‌های عملکرد ممیزان و کارشناسان فنی مطابق استاندارد ISO/IEC 17021 نیز اکنون آماده است. این فرم شامل شاخص‌های تخصصی زیر است:

  • نرخ دقت یافته‌های ممیزی

  • مدت زمان نهایی شدن گزارش ممیزی

  • میزان رضایت مشتری از تیم ممیزی

  • نرخ شناسایی عدم انطباق واقعی

  • رعایت زمان‌بندی ممیزی و گزارش‌ده