روش اجرایی ارزیابی و انتخاب بازرسان کالا در نهاد پایش سلامت آسیا

هدف و دامنه کاربرد

این سند روشی یکپارچه برای انتخاب و ارزیابی بازرسان کالا در حوزه‌های مواد غذایی، کشاورزی، مواد شیمیایی، صنایع نساجی، صنایع سلولزی (کاغذ و مقوا)، نفت و پتروشیمی، مصالح ساختمانی، و تجهیزات الکتریکی و الکترونیکی ارائه می‌کند. هدف اصلی، تضمین صلاحیت حرفه‌ای بازرسان بر مبنای استانداردهای بین‌المللی و راهنمای ILAC G11:2020 است. این روش اجرایی بر اساس الزامات ISO/IEC 17020:2012 (مربوط به بازرسی) و مصوبات سازمان بین‌المللی اعتباردهی ILAC تدوین شده است؛ به‌گونه‌ای که اطمینان حاصل شود بازرسان انتخاب‌شده، دارای دانش فنی، تجربه عملی و مهارت‌های لازم مطابق استانداردهای معتبر جهانی هستندanab.ansi.org. دامنه کاربرد شامل تمام نیروهای انسانی شاغل در کارهای بازرسی کالا در نهاد «پایش سلامت آسیا» می‌شود؛ از فرد متقاضی استخدام تا بازرس ارشد و کارشناس فنی در هر یک از حوزه‌های تخصصی فوق. مواردی مانند تضمین کیفیت دستگاه‌ها، آزمون‌های آزمایشگاهی و صدور گواهی‌های مدیریت کیفیت در این روش مغایرت دارد و صرفاً فرایند مرتبط با صلاحیت نیروی انسانی بازرسی را در بر می‌گیرد.

تعاریف کلیدی (بر اساس ILAC G11)

صلاحیت (Competence): توانایی اثبات‌شده‌ی به‌کارگیری دانش و مهارت‌های لازم برای انجام وظایف بازرسی استiecex.com. به بیان دیگر، فرد صلاحیت‌یافته باید دانش فنی مرتبط (مانند استانداردها و روش‌های نمونه‌برداری)، تجربه عملی کافی و مهارت‌های رفتاری (مانند قضاوت حرفه‌ای و توانمندی گزارش‌دهی) را داشته باشد.
بازرس (Inspector): فردی است که توسط نهاد بازرسی آموزش دیده و برای انجام بازرسی کالاها اعزام می‌شود. بازرس مسئول اجرای دستورالعمل‌های بازرسی، نمونه‌برداری و گزارش نتایج به‌صورت صحیح و مطابق رویه‌های تدوین‌شده است.
بازرس ارشد (Lead Inspector): بازرس مسئول رهبری تیم بازرسی و هماهنگی فعالیت‌های عملیاتی است. این شخص علاوه بر انجام بازرسی، مسئولیت نظارت بر صحت کار دیگر بازرسان و تصمیم‌گیری‌های نهایی در تیم را بر عهده دارد.
کارشناس فنی (Technical Expert): فردی با دانش تخصصی عمیق در یک حوزه خاص (مثلاً مهندس کشاورزی، شیمی‌دان یا الکترونیک‌دان) که به‌صورت مشاور و همراه تیم بازرسی حضور دارد تا در موارد فنی پیچیده، مشکل‌گشایی و داوری کند. کارشناس فنی معمولاً در جلسات فنی، تفسیر نتایج، یا ارزیابی نقص‌های فنی نقش دارد.
دوره‌ی آموزش اولیه (Induction Training): آموزش پایه‌ای و تمهیدی برای آشنایی با الزامات استاندارد، فرآیند بازرسی و مقررات داخلی سازمان که هر بازرس جدید باید پیش از شروع کار گذرانده باشد.
نظارت در محل (On-site Observation): نظارت مستقیم فرد مجرب (بازرس ارشد یا ناظر) بر عملکرد بازرسی در محل انجام کار، به منظور ارزیابی عملی صلاحیت و تطابق با روش‌های استاندارد.

الزامات عمومی صلاحیت

تمام بازرسان می‌بایست بر اساس معیارهای زیر منتخب شوند:

تحصیلات و دانش عمومی: دارا بودن حداقل مدرک کارشناسی مرتبط با حوزه تخصصی (به‌عنوان مثال علوم غذایی برای بازرسان مواد غذایی، مهندسی کشاورزی برای بازرسان کشاورزی، مهندسی شیمی یا پتروشیمی برای بازرسان صنایع شیمیایی و نفت، مهندسی نساجی، مهندسی سلولزی، مهندسی عمران برای مصالح ساختمانی، و مهندسی برق یا الکترونیک برای بازرسان تجهیزات الکترونیکی). شناخت مفاهیم پایه استانداردهای کیفی، ایمنی و زیست‌محیطی مرتبط با کالاها الزامی است.
تجربه‌ی کاری: حداقل چند سال سابقه‌ی کاری مرتبط در صنعت یا بازرسی‌های پیشین، با مدرک مستند تجربه عملی. سابقه‌ی کار در آزمایشگاه، کارخانه تولید یا فعالیت‌های نظارتی ارتقای امتیاز محسوب می‌شود.
مهارت‌های فنی: آشنایی با روش‌های نمونه‌برداری استاندارد، ابزارها و تجهیزات مورد نیاز بازرسی (مترهای اندازه‌گیری، دستگاه‌های الکترونیکی تشخیص و…) و توانایی کار با دستورالعمل‌های فنی. توانایی درک و تفسیر نتایج فنی و معیارهای انطباق استاندارد.
مهارت‌های مدیریتی و ارتباطی: قابلیت برنامه‌ریزی و زمان‌بندی بازرسی، نگارش گزارش‌های تخصصی، توانای ارتباط کلامی با مدیران تولید و مشتریان، و حفظ بی‌طرفی و صداقت در انجام بازرسی.
استانداردها و مقررات: آشنایی با استانداردها و مقررات ملی و بین‌المللی مربوط به حوزه تخصصی (برای مثال ISO 22000 برای غذا، استانداردهای OIE برای بهداشت دام، قوانین REACH/CLP برای مواد شیمیایی، استانداردهای ASTM/ISO برای مصالح ساختمانی، استانداردهای IEC/IEEE برای تجهیزات الکترونیکی و…).
مستندسازی صلاحیت: سازمان باید فرآیند مستندی برای انتخاب، آموزش، احراز صلاحیت و نظارت بر بازرسان تدوین کند. مطابق با ISO/IEC 17020، باید ضوابط نوشته‌شده‌ای برای تعیین مراحل آموزش، ارزیابی عملکرد و اعطای مجوز بازرسی وجود داشته باشدpjlabs.com. به‌عنوان مثال، این مراحل شامل «آموزش اولیه (induction)»، «کار عملی تحت نظارت با بازرس مجرب» و «آموزش‌های مستمر و به‌روزرسانی مهارت» استpjlabs.com.
آموزش و تجدید شایستگی: بازرسان پس از ورود باید تحت برنامه‌ آموزشی منظم قرار گیرند و دوره‌های به‌روزرسانی مداوم (برای پوشش تغییرات فناوری و استانداردها) را بگذرانندminerva.jrc.ec.europa.eupjlabs.com. نتایج به‌روز آموزش و ارزیابی‌های عملی در پرونده هر بازرشگر ثبت و نگهداری می‌شود. مطابق توصیه‌های اتحادیه اروپا، بازرسان باید پس از آموزش پایه، با تجربه‌ی کار در محل کار (on-the-job) مهارت‌های خود را تثبیت کنند و سپس با آموزش‌های دوره‌ای، دانش خود را بروز نمایندminerva.jrc.ec.europa.eu.
ارزیابی‌های منظم: صلاحیت بازرسان باید به‌طور دوره‌ای مورد بازنگری قرار گیرد. سازمان موظف است عملکرد هر بازرشگر را از طریق بازدید سرزده، بازنگری گزارش‌ها و آزمون‌های انطباق بررسی و در صورت لزوم برنامه‌های بازآموزی تعریف کند. ANAB در برنامه‌های ارزیابی بازرسی خود بر وجود سازوکارهای مشخص برای «تضمین صلاحیت بازرسان تخصصی» تأکید کرده و سازمان را ملزم به تعریف رویه‌هایی برای حفظ و توسعه صلاحیت‌های فنی می‌داندanab.ansi.org.

الزامات صلاحیت تخصصی بر حسب حوزه

برای هر حوزه تخصصی، علاوه بر شرایط عمومی فوق، مهارت‌ها و دانش فنی ویژه‌ای لازم است:

مواد غذایی: آموزش در زمینه ایمنی مواد غذایی (مانند سیستم HACCP، استانداردهای Codex و ISO 22000)، آشنایی با روش‌های نمونه‌برداری شیمیایی و میکروبی، شناسایی آلاینده‌ها و مواد افزودنی مجاز، و تجربه کار در آزمایشگاه‌های کنترل کیفیت غذا. بازرسان غذایی باید قوانین و مقررات بهداشت عمومی (مثل کدکس بین‌المللی مواد غذایی) را بشناسند و در آزمون و شناسایی نشانه‌های فساد و تقلب تخصص داشته باشند.
کشاورزی: دانش عمیق از صنایع کشاورزی، مانند آفات و بیماری‌های گیاهی و دامی، روش‌های مدیریت و سموم کشاورزی، فرآوری محصولات کشاورزی و معیارهای ارگانیک (استانداردهای مربوط به کشاورزی ارگانیک و HACCP کشاورزی). توانایی تشخیص گونه‌های گیاهی، تجزیه و تحلیل خاک/آب و آشنایی با استانداردهای بین‌المللی نظارت بر تجارت محصولات کشاورزی. تجربه در بازدید مزارع، باغات و مراکز بسته‌بندی درنظر گرفته می‌شود.
مواد شیمیایی و پتروشیمی: آشنایی با فرایندهای شیمیایی و پتروشیمی (مانند تقطیر، کراکینگ، پلیمرسازی)، استانداردهای ایمنی (GHS/CLP برای برچسب‌گذاری، مقررات REACH)، شناسایی مواد خطرناک و روش‌های اندازه‌گیری آن‌ها. مهارت در استفاده از دستگاه‌های اندازه‌گیری (دماسنج‌ها، فشارسنج‌ها، دستگاه‌های پلاریمتر و …) و تجربه کار در پالایشگاه‌ها یا کارخانجات شیمیایی. درک عمیق از مواد اولیه، محصولات میانی و نهایی و اثرات آنها بر سلامت و محیط زیست لازم است.
صنایع نساجی: دانش در مورد انواع الیاف، فرآوری پارچه (رنگرزی، تکمیل الیاف)، استانداردهای کیفیت نساجی (مقاومت پارچه، رنگ‌پذیری، ثبات ابعاد)، و الزامات زیست‌محیطی (مانند استانداردهای ضدحساسیت و ضایعات شیمیایی). بازرسان نساجی باید بتوانند تکنیک‌های تست پارچه (آزمون کشش، سایش، رنگ‌شویی) را انجام دهند و استانداردهای بین‌المللی مانند ASTM D100، ISO 105 یا استانداردهای Oeko-Tex را درک کنند. تجربه کاری در کارخانه‌های نساجی یا آزمایشگاه‌های کنترل کیفیت نساجی ضروری است.
صنایع سلولزی و کاغذ: آشنایی با فرایند تولید کاغذ و خمیر کاغذ، و استانداردهای مربوط به خصوصیات کاغذ (مانند مقاومت، استحکام پارگی، میزان رطوبت) و کنترل کیفیت کاغذ. توانایی استفاده از تجهیزات اندازه‌گیری ضخامت و فیبر، آگاهی از استانداردهایی مانند ISO 12625، ISO 1762 و تدابیر محیط‌زیستی مرتبط با بازیافت کاغذ. سابقه کار در کارخانجات کاغذسازی و مراکز آزمون فیزیکی کاغذ یک مزیت محسوب می‌شود.
نفت و پتروشیمی: درک کامل زنجیره تولید نفت و مشتقات آن (پالایش نفت خام، تولید سوخت، روان‌کننده‌ها، مواد پلیمری)، استانداردهای API (مثل API 610 برای پمپ‌ها)، ASTM و ISO مرتبط با محصولات نفتی (استانداردهای آزمون نفت و گاز)، و مقررات ایمنی صنایع نفت. تسلط بر روش‌های نمونه‌برداری مایعات و گاز، معیارهای کیفیت بنزین و دیزل، و فرآیندهای بررسی نشتی و آتش‌گیری برای بازرسان تجهیزات پالایشگاهی و خط لوله لازم است.
مصالح ساختمانی: آشنایی با خواص فنی مصالح ساخت و ساز مانند بتن، فولاد ساختمانی، سنگدانه، آجر و قیر. توانایی اجرای آزمون‌های بتن (آزمایش اسلامپ، مقاومت فشاری)، آزمون آهن (آزمایش کشش، سختی)، و کنترل کیفیت مصالح با رعایت استانداردهای ASTM C39, ASTM A615, EN 196 و استانداردهای ملی. دانش مقررات ساختمان، روش‌های نمونه‌برداری از بتن در محل کارگاه و قوانین استانداردسازی برای مصالح ساختمان (مانند استانداردهای زمان گیرش و کیفیت سیمان) ضروری است.
تجهیزات الکتریکی و الکترونیکی: شناخت کامل اصول الکتریکی (مانند الکتریسیته، ولتاژ، جریان)، استانداردهای بین‌المللی IEC/IEEE برای تجهیزات برقی (مثلاً IEC 60529 برای حفاظت در برابر گرد و غبار و آب، NFPA 70 (کد برق آمریکا)، استانداردهای CE و EMC برای دستگاه‌های الکترونیکی). توانایی اندازه‌گیری پارامترهای الکتریکی با مولتی‌متر، اسیلوسکوپ، دستگاه‌های تست ایمنی (مانند تست ارت)، و ارزیابی خطرات ایمنی برق. تجربه در تست‌های عملکردی و ایمنی مانند آزمون جریان نشتی و تست عایقی برای انواع محصولات الکترونیک و صنعتی الزامی است.

فرآیند ارزیابی، تأیید و حفظ صلاحیت

۱. ثبت‌نام و بررسی اولیه: متقاضی کار یا داوطلب جدید بازرسی، رزومه و مدارک تحصیلی و شغلی خود را به کمیته صلاحیت تحویل می‌دهد. کمیته با بررسی مدارک اولیه، تأیید می‌کند که شرایط عمومی (تحصیلات، گواهی‌نامه‌های حرفه‌ای و…) را دارد یا نه.
۲. آزمون یا مصاحبه فنی: برای اثبات دانش فنی و مهارت‌های فرد، آزمون کتبی و/یا مصاحبه تخصصی برگزار می‌شود که پوشش دهنده مباحث استانداردها، روش‌های بازرسی و مثال‌های موردی است. در مصاحبه می‌توان نمونه‌گزارش بازرسی یا نتایج آزمون‌های گذشته را نیز بررسی کرد.
۳. دوره آموزشی اجباری: داوطلب پذیرفته‌شده، دوره آموزشی عمومی سازمان (شامل تئوری بازرسی، استانداردهای کیفیت و ایمنی) و سپس دوره تخصصی حوزه خود را می‌گذراند. در این مرحله، استفاده از منابع بین‌المللی مانند استانداردهای ISO و دستورالعمل‌های مورد تأیید سازمان‌های تخصصی به کار گرفته می‌شود.
۴. نظارت عملی و ارزیابی میدانی: پس از آموزش تئوری، داوطلب تحت نظارت مستقیم یک بازرس ارشد یا مربی (mentor) در محل بازرسی فعالیت می‌کند. مطابق با الزامات ISO/IEC 17020، «هر بازرس باید در محل کار مورد مشاهده قرار گیرد» تا اطمینان حاصل شود که توانایی‌های عملی وی کافی استpjlabs.com. بازرس ارشد ضمن تماشای بازرسی، نتایج کار را ارزیابی نموده و بازخورد لازم را ارائه می‌کند.
۵. تصویب و صدور مجوز: در صورت تحقق شرایط ارزیابی موفق، بازرس جدید به فهرست بازرسان معتبر اضافه و مجوز انجام بازرسی (در حوزه‌های اعلام‌شده) صادر می‌شود. سوابق نحوه اعطای مجوز (مانند «مشاهده در محل» و نتایج ارزیابی) در پرونده وی نگهداری می‌گرددpjlabs.com.
۶. ارزیابی مستمر و تجدید صلاحیت: به منظور حفظ کیفیت بازرسی، هر بازرشگر دوره‌ای مورد بازنگری قرار می‌گیرد. سازمان سوابق آموزش، تجربه و مهارت‌های هر فرد را مستمراً نگه‌داری می‌کندpjlabs.com. همچنین، پس از مدت مشخص (مثلاً هر ۳ سال) تجدید صلاحیت انجام می‌شود که شامل آزمون یا مصاحبه تکمیلی و ارزیابی عملکرد گذشته است. فهرست دوره‌های آموزش دیده و نظارت‌های انجام‌شده به‌طور مستمر به‌روز می‌شود. مطابق استانداردهای بین‌المللی، پرداخت دستمزد به طریقی که بر نتایج بازرسی اثرگذار باشد ممنوع است تا بی‌طرفی بازرسان تضمین گرددpjlabs.com.
۷. حفظ صلاحیت و بهبود مداوم: فرآیند ارزیابی صلاحیت صرفاً آغاز راه است. بازرسان ملزم به شرکت مستمر در دوره‌های آموزشی جدید، گواهینامه‌های معتبر و گردهمایی‌های تخصصی می‌باشند تا دانش و مهارت‌هایشان با تحولات فنی هماهنگ بماندminerva.jrc.ec.europa.eupjlabs.com. سازمان در قالب ممیزی‌های داخلی و ارزیابی عملکرد، بازخورد لازم را به بازرسان ارائه می‌دهد تا «شایستگی افراد ثبت و پایش شود»pjlabs.comanab.ansi.org. گزارش‌های نتایج بازرسی و سوابق مشارکت در پروژه‌های فنی نیز به‌عنوان شواهد توانمندی نگهداری می‌گردند.

برنامه آموزش و توسعه شایستگی

برای تضمین ارتقای مستمر توانمندی بازرسان، برنامه آموزشی جامعی با توجه به بهترین رویه‌های بین‌المللی تدوین می‌شود. عناصر کلیدی این برنامه عبارتند از:

آموزش‌های پایه و تخصصی: دوره‌های آموزشی منسجم شامل مبانی استانداردهای کیفیت (مانند ISO/IEC 17020)، رویه‌های نمونه‌برداری و آزمون، روش‌های ایمنی شغلی و اخلاق حرفه‌ای. این آموزش‌ها برای هر حوزه تخصصی به صورت جداگانه تدوین شده و توسط مدرسین داخلی یا مدرسان خارجی خبره ارائه می‌گردد.
کارآموزی تحت نظارت: پس از آموزش تئوری، بازرسان جدید به مدتی کارآموزی در کنار بازرسان ارشد منصوب می‌شوند. مطابق تجربه کشورهای عضو اتحادیه اروپا، ترکیب آموزش تئوری و یادگیری عملی در محل کار بهترین پایه را برای ایجاد شایستگی فراهم می‌کندminerva.jrc.ec.europa.eu.
آموزش مستمر و روزآمدسازی: جلسات آموزشی منظم (حداقل سالی یک‌بار) برای آشنایی با فناوری‌های نوین (مانند دستگاه‌های سنجش جدید، روش‌های نوین کنترل کیفیت) و تغییرات استانداردها برگزار می‌شود. همچنین بازرسان برای شرکت در دوره‌های بین‌المللی و کارگاه‌های تخصصی تشویق می‌شوند.
ارزیابی و ثبت‌نامشریت دانش: پس از هر دوره آموزشی، آزمون و ارزیابی عملکرد جهت سنجش یادگیری انجام شده، و نتایج در پرونده بازرسان ثبت می‌شود. آن‌گونه که استاندارد ISO/IEC 17020 مطرح می‌کند، سازمان باید سوابق آموزش، مهارت‌ها و تجربه هر فرد را حفظ نمایدpjlabs.com.
برنامه توسعه فردی: بازرسان باتوجه به نتایج ارزیابی عملکرد و نیازهای فنی، نقشه راه توسعه مهارتی دریافت می‌کنند. این برنامه‌ شامل تعیین موضوعات آموزشی آتی، دوره‌های لازم و مأموریت‌های آموزشی ویژه است.
بازخورد و بهبود: جلسه‌های بازخورد پس از هر بازرسی رسمی برگزار و نقاط قابل بهبود مشخص می‌شود. این تجارب به‌عنوان داده‌های آموزشی و اصلاح فرایندها (و تکمیل چک‌لیست‌های آموزشی) مورد استفاده قرار می‌گیرد. به این ترتیب، برنامه آموزشی یک چرخه‌ٔ مستمر بازخورد و به‌روزرسانی را دنبال می‌کند.

پیوست‌ها

۱. فرم ارزیابی صلاحیت: شامل جداول امتیازدهی به مدارک تحصیلی، گواهی‌نامه‌ها، سوابق شغلی و نتایج آزمون‌های فنی هر متقاضی.
۲. چک‌لیست صلاحیت بازرس: چک‌لیستی که شاخص‌های ارزیابی شایستگی هر بازرس (برای مثال دانش فنی، تجربه، رفتار حرفه‌ای) را در حین ممیزی یا مصاحبه فنی می‌سنجد.
۳. چک‌لیست صلاحیت بازرس ارشد: معیارهای ویژه‌ای برای ارزیابی توانایی مدیریت تیم بازرسی، برنامه‌ریزی و نظارت بر دیگر بازرسان.
۴. ماتریس صلاحیت بر حسب حوزه: جدولی که مهارت‌ها و دانش تخصصی مورد نیاز در هر حوزه را بر اساس رده‌های مختلف (بازرس، بازرس ارشد، کارشناس فنی) تشریح می‌کند.
۵. فرم تأیید آموزش و ارزیابی عملی: فرم‌هایی برای ثبت نتیجه دوره‌های آموزشی و ارزیابی‌های میدانی (نظارت محل کار) هر بازرس.
۶. صورت‌جلسه‌های بازخورد: قالب‌هایی برای ثبت بازخورد بازرس ارشد از عملکرد هر بازرس پس از مأموریت و پیگیری نتایج اقدامات اصلاحی.

منابع: این روش اجرایی بر اساس مستندات بین‌المللی (از جمله ISO/IEC 17020:2012 و ILAC G11) و بهترین رویه‌های نهادهای اعتباردهی کشورهای پیشرفته تدوین شده استanab.ansi.orgpjlabs.com. مفاد فوق با استفاده از تجارب موردی سازمان‌های اعتباردهی معتبری مانند ANAB آمریکا و نهادهای هماهنگ‌کننده بین‌المللی مانند ILAC تنظیم شده‌اند. تمامی الزامات مفروض در این روش باید با تأیید مدیریت ارشد و همسویی با استانداردهای بین‌المللی معتبر به‌روزرسانی شوند

فرم پایش ماهانه شاخص‌های عملکرد بازرسان مطابق با الزامات استاندارد ISO/IEC 17020 شاخص‌های کلیدی این فرم عبارتند از:

نرخ دقت گزارش‌های بازرسی
مدت زمان ارائه گزارش نهایی
میزان رضایت مشتری از خدمات بازرسی
نرخ شناسایی عدم انطباق بحرانی
رعایت الزامات ایمنی و سلامت حین بازرسی